معرفی کتاب تجربه‌ها و تأملات در تاریخ شفاهی
مرتضی رسولی‌پور نویسنده و کارشناس نام آشنا و رئیس بخش تاریخ شفاهی مؤسسه مطالعات تاریخ معاصرایران،بیش از دو دهه در این عرصه به فعالیت پرداخته است. از او در حوزه تاریخ شفاهی آثار متعددی در قالب مقاله و مصاحبه نگارش و چاپ شده است. تجربه‌ها و تأملات در تاریخ شفاهی اولین کار کتابی ایشان در سازو کار تاریخ شفاهی است. از سویی دیگر نام کتاب و نظر نویسنده در مقدمه کتاب، حاصل تجارب و تفکر نویسنده در طول مدت فعالیت در عرصۀ تاریخ شفاهی است. عرصه که بسیار مورد انتقاد، ابهام و اغفال قرار گرفته است. که نگارش آثاری برای استحکام و یکسانی چارچوب و نظریه مورد اتفاق فعالان این حوزه، بسیاری از مشکلات در تاریخ‌نگاری و تاریخ شفاهی را از پیش رو برمی‌دارد.
معرفی کتاب
تجربه‌ها و تأملات در تاریخ شفاهی
نویسنده: مرتضی رسولی‌پور
ناشر: مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران
زمستان 94
شمارگان: 500 جلد
تعداد صفحات: 213 صفحه
قیمت: 12000 تومان
مرتضی رسولی‌پور نویسنده و کارشناس نام آشنا و رئیس بخش تاریخ شفاهی مؤسسه مطالعات تاریخ معاصرایران،بیش از دو دهه در این عرصه به فعالیت پرداخته است. از او در حوزه تاریخ شفاهی آثار متعددی در قالب مقاله و مصاحبه نگارش و چاپ شده است. تجربه‌ها و تأملات در تاریخ شفاهی اولین کار کتابی ایشان در سازو کار تاریخ شفاهی است. از سویی دیگر نام کتاب و نظر نویسنده در مقدمه کتاب، حاصل تجارب و تفکر نویسنده در طول مدت فعالیت در عرصۀ تاریخ شفاهی است. عرصه که بسیار مورد انتقاد، ابهام و اغفال قرار گرفته است. که نگارش آثاری برای استحکام و یکسانی چارچوب و نظریه مورد اتفاق فعالان این حوزه، بسیاری از مشکلات در تاریخ‌نگاری و تاریخ شفاهی را از پیش رو برمی‌دارد.
کتاب دارای تقسیم‌بندی و بخش‌بندی متداول در آثار نیست. با این حال می‌توان کتاب را در سه بخش تقسم کرد. نویسنده تاریخ شفاهی را فرصت و بزنگاهی در جمع‌آوری اطلاعاتِ کتمان شده، مورد اغفال واقع شده دانسته است. او با ذکر خاطرۀ از مصاحبه‌های خود به مخاطبان و پژوهشگران این مطلب را گوشزد نموده، مصاحبه و کسب اطلاعات از مطلعین امر، فرصتی است محدود. زیرا عوامل متعدد از جمله مرگ سبب شده دیگر به این منبع موثق دسترسی نداشته باشیم. همدلی، درک متقابل و برقراری رابطه از نظر احساسات و حالات روحی با مصاحبه شونده را مهم‌ترین راه جلب اعتماد دانسته است. علاوه بر این نویسنده با طرح مباحثی همانند اعتبار تاریخ شفاهی و شواهد شفاهی سعی بر آن داشته جایگاه تاریخ شفاهی را در مطالعات تاریخی بازگو نماید. در طرح این مبحث با استفاده از جایگاه تاریخ و انواع تاریخ و رویکرد تاریخ شفاهی در جمع‌آوری داده‌ها از سه طریق فن و تکنیک با طرح سؤال به نمایه سازی و مستند سازی پرداخته، روش‌شناسی که اکثریت کارهای در ایران از این راه انجام گرفته و دیگری معرفت تاریخی است. در این روش با طرح پرسش‌های در مورد تاریخ، انواع تاریخ، پیشینه تاریخ‌نگاری در اسلام و ایران، جایگاه تاریخ، چیستی و چرایی تاریخ، جایگاه تاریخ شفاهی را در تاریخ مشخص سازد. علاوه بر این رسولی‌پور با ذکر مسائل اخلاقی در مصاحبه سعی بر آن داشته مصاحبه کننده را از لغزش و خطا دور کرده تا خروجی کار ارزشمند و مفید باشد.
او ویژگی بارز تاریخ شفاهی را در گفت‌و‌گو دانسته زیرا تاریخ شفاهی را معرفتی بین الاذهانی دانسته و در بیان وقایع، احساسات مصاحبه‌شونده تأثیر فراوان دارد و خود تا حد زیادی نظر و دیدگاه مصاحبه شونده را بیان می‌کند. از سویی دیگر در این گفت‌وگوی فعال و دو سویه بسیاری از پاسخ‌ها سبب طرح پرسشی دیگر شده که در بازنمایی و دستیابی به کنه وقایع مؤثر است.
نویسنده مصاحبه کنندگان را در دو گروه قرار داده است. مصاحبه کنندگان حرفه‌ای در زمینه‌های با کاربرد عمومی و دوری از مسائل جزیی. مصاحبه‌کنندگان مستقل را دانشجویان و افرادی دانسته که جهت تکمیل پژوهش خویش مصاحبه را نیز در امر پژوهش دخیل می کنند و مصاحبه‌های آنها از سوی هیچ سازمان و ارگانی جمع‌آوری و آرشیو نمی‌شود.
در انتها بخش اول و ذکر مطالبی که جایگاه تاریخ شفاهی را در مطالعات جدید تاریخی بازگو می‌کند به کارکردهای تاریخ شفاهی پرداخته است اگرچه در صفحات قبل نیز اشاراتی در این باب صورت گرفته است. می‌توان این بحث را تا حدودی چکیده مباحث پیشین دانست. تمرکز‌زدایی در اسناد و مدارک، توجه به توده‌های مردم، انبوه‌سازی اطلاعات و مدارک، دیالوگ و گفت‌گو محور بودن تاریخ شفاهی که سبب شناخت حضوری و شهودی می‌شود. کشف وقایع پنهان و حلقه‌های مفقوده در رخداد‌ها، مشخص شدن دلایل واقعی برخی از اعمال با توجه به احساسات و خصوصیات روانی افراد و ذکر مطالبی که غبار روزگار آن را به دست فراموشی سپرده است.
بخش دوم کتاب که خود به دو قسمت تقسیم شده است به نحوۀ تدوین و تنظیم مصاحبه‌ها اختصاص داده شده است. مرحلۀ که خروجی کار را ارائه می‌دهد و همانند سایر مسائل در تاریخ شفاهی نظریات مختلفی در مورد آن بیان شده است. بحث بر پیاده‌سازی مصاحبه‌ها و استفاده از آن در منابع تاریخ نگارانه و یا آرشیو مطالب. این امر ناشی از آن است که سازمان‌های فعال در این زمینه کمتر به انتشار آثار مبنی بر تاریخ شفاهی دست زده‌اند و به جمع‌آوری و آرشیو اکتفا کرده و دانشگاهیان نیز توجهی چندان به این رویکرد از مطالعات تاریخی نداشته‌اند. در این مبحث با تکیه بر پیشینه تدوین آثار و بهره‌گیری از شیوۀ نگارش و سندیت احادیث در حوزۀ جهان اسلام در تاریخ‌نگاری و نقش اعتمادا‌لسلطنه در نحوۀ ویرایش آثار و بهره‌وری از علائم نگارشی، زبان گفتاری و نوشتاری و بهره گیری از زبان نوشتاری و رسمی به جزء در مصاحبه‌های که تأکید بر ویژگی‌های زبانی و گویش‌ها و لهجه‌هاست، پیاده‌سازی مصاحبه و بیان تمامی اظهارات راوی و سپس تنظیم نهایی در متن نه در پیاده‌سازی، بهر‌گیری از علائم نگارشی و سجاوندی همانند پر‌رنگ کردن سؤال‌ها، رنگی کردن جواب‌ها، اشارات و احساسات راوی[ می‌خندند]،[ روی میز می‌کوبد] و.... . آخرین مرحله ویرایش مطالب است که این امر باید توسط ویراستاری حاذق صورت پذیرد تا خطا‌ها و نواقص کار برطرف شود. در تاریخ شفاهی ویرایش را در سه مرحله باید انجام داد. همکاری و همفکری با مصاحبه‌شونده در حین آماده‌سازی، تصحیح و بازگری مصاحبه از نظر رعایت اصول منطق ارتباط در موضوعات مصاحبه و دیگری آماده‌سازی مصاحبه از نظر سبک نگارش و اصول فنی در چاپ.
بخش سوه و یکی از مهم‌ترین مباحث ارائه شده در کتاب مربوط به طرح سؤال و پرسش‌های جدید است که این امر سبب شده در تاریخ شفاهی به نکاتی دست یافت که نه در کتب تاریخی اشاره به آن شده و نه در آثار تاریخ شفاهی. این بخش از کتاب برای پژوهشگران و دانشجویانی که مبتدی بوده و از تجربۀ زیادی در تاریخ شفاهی برخوردار نیستند حائز اهمیت است. زیرا نه تنها آنها را با طرح سؤال آشنا می‌سازد بلکه ذهن آنان را متوجه مسائلی ساخته که کمتر مورد واکاوی قرار گرفته است. لذا این بخش از کتاب در آثار تاریخ شفاهی مبحثی نو و عملی‌تر و راهبردی‌تر است.
نویسنده در این بخش از کتاب با طرح پرسش‌های جدید در تاریخ شفاهی ایثار و شهادت و نقد سه اثر در حوزه تاریخ شفاهی، آنچه را که هدف نگارش کتاب بوده را بیان کرده است. او در بحث اول یک سؤال کلی طرح کرده و بر اساس آن سؤالات دیگر پی‌ریزی شده است. طرح مصاحبه در این عرصه با چنین رویکردی خروجی متفاوت‌تری از سایر آثار در این زمینه را به دنبال خواهد داشت. سؤالاتی که به واکاوی مسائل فردی، خانوادگی و اجتماعی می‌پردازد.
در نقد کتاب‌های تاربخ شفاهی از آثار سه مصاحبه کننده بهره برده است. خاطرات امیر تیمور کلالی توسط حبیب لاجوردی از دانشگاه هاروارد که در این امر سابقۀ مدیدی دارد و تاکنون مصاحبه‌های زیادی با سیاستمداران ایرانی رژیم پهلوی مقیم خارج از کشور داشته است. کتاب در دامگه حادثه مصاحبه عرفان قانعی‌فرد با پرویز ثابتی از رده بالا‌های ساواک. نقد و بررسی کتاب آیندگان و روندگان گفت‌و‌گو با داریوش همایون توسط حسین دهباشی.
در این سه اثر نویسنده سعی بر آن داشته به محاسن و معایب کارهای انجام شده از انتخاب موضوع و مصاحبه‌شوندگان، ایجاد اعتماد برای مصاحبه‌شونده، طرح سؤالات، چالشی بودن مصاحبه و توجه به تمامی ظرایف و نکات در مصاحبه از سوی مصاحبه‌کنندگان، انحراف از موضوع مور بحث، عدم تسلط کافی بر موضوع و دورۀ مورد بحث و نقش مصاحبه‌شوندگان در وقایع، عدم انسجام سؤالات و پاسخ‌ها، بیان مطالبی ناصحیح از سوی دو طرف مصاحبه و حتی ویراستار، تواتر‌یابی پاسخ‌ها که گاه با استناد به مدارک موجود به خوبی تفاوت فاحش مسائل و سرسری گرفته شدن مصاحبه مشخص می‌گردد. در بسیاری از موارد مصاحبه‌شوندگان مباحثی را بیان کرده که نقش افراد را در شکل‌کیری وقایع کم‌رنگ یا پر‌رنگ کرده‌اند. گاه نیز مطالب به وقایع پشت پرده جریان سیاسی ایران پرداخته است. از سوی دیگر در بخش تدوین و ویراستاری نیز اشتباهات متعدد در آثار چاپ شده دیده می‌شود. به طور مثال ذکر پاورقی‌های طولاتی و بی‌مورد، عدم استفاده صحیح از علائم نگارشی و ویرایشی، عدم توجه به اسامی و اشتباهات فاحش در این موارد و یا یهره‌گیری از تصاویری که ارتباطی با موضوع نداشته است.
همان‌گونه که قبلاً نیز بیان شد مطالعه کتاب به ویژه بخش پرسش‌ها و نقد و بررسی کتاب مسیر تاریخ شفاهی را برای تازه واردان به این عرصۀ گسترده و لغزنده تا حدی روشن می‌سازد. نویسنده سعی بر آن داشته مباحث عملی و علمی را در کتاب برجسته سازد و با بیان تجارب خویش در قالب نوشتار که ماحصل فعالیت چند ساله در این حوزه است از طرح مسائل به صورت تئوری و نظری اجتناب کند.
مرتضی رسولی‌پور نویسنده و کارشناس نام آشنا و رئیس بخش تاریخ شفاهی مؤسسه مطالعات تاریخ معاصرایران،بیش از دو دهه در این عرصه به فعالیت پرداخته است. از او در حوزه تاریخ شفاهی آثار متعددی در قالب مقاله و مصاحبه نگارش و چاپ شده است. تجربه‌ها و تأملات در تاریخ شفاهی اولین کار کتابی ایشان در سازو کار تاریخ شفاهی است. از سویی دیگر نام کتاب و نظر نویسنده در مقدمه کتاب، حاصل تجارب و تفکر نویسنده در طول مدت فعالیت در عرصۀ تاریخ شفاهی است. عرصه که بسیار مورد انتقاد، ابهام و اغفال قرار گرفته است. که نگارش آثاری برای استحکام و یکسانی چارچوب و نظریه مورد اتفاق فعالان این حوزه، بسیاری از مشکلات در تاریخ‌نگاری و تاریخ شفاهی را از پیش رو برمی‌دارد.
کتاب دارای تقسیم‌بندی و بخش‌بندی متداول در آثار نیست. با این حال می‌توان کتاب را در سه بخش تقسم کرد. نویسنده تاریخ شفاهی را فرصت و بزنگاهی در جمع‌آوری اطلاعاتِ کتمان شده، مورد اغفال واقع شده دانسته است. او با ذکر خاطرۀ از مصاحبه‌های خود به مخاطبان و پژوهشگران این مطلب را گوشزد نموده، مصاحبه و کسب اطلاعات از مطلعین امر، فرصتی است محدود. زیرا عوامل متعدد از جمله مرگ سبب شده دیگر به این منبع موثق دسترسی نداشته باشیم. همدلی، درک متقابل و برقراری رابطه از نظر احساسات و حالات روحی با مصاحبه شونده را مهم‌ترین راه جلب اعتماد دانسته است. علاوه بر این نویسنده با طرح مباحثی همانند اعتبار تاریخ شفاهی و شواهد شفاهی سعی بر آن داشته جایگاه تاریخ شفاهی را در مطالعات تاریخی بازگو نماید. در طرح این مبحث با استفاده از جایگاه تاریخ و انواع تاریخ و رویکرد تاریخ شفاهی در جمع‌آوری داده‌ها از سه طریق فن و تکنیک با طرح سؤال به نمایه سازی و مستند سازی پرداخته، روش‌شناسی که اکثریت کارهای در ایران از این راه انجام گرفته و دیگری معرفت تاریخی است. در این روش با طرح پرسش‌های در مورد تاریخ، انواع تاریخ، پیشینه تاریخ‌نگاری در اسلام و ایران، جایگاه تاریخ، چیستی و چرایی تاریخ، جایگاه تاریخ شفاهی را در تاریخ مشخص سازد. علاوه بر این رسولی‌پور با ذکر مسائل اخلاقی در مصاحبه سعی بر آن داشته مصاحبه کننده را از لغزش و خطا دور کرده تا خروجی کار ارزشمند و مفید باشد.
او ویژگی بارز تاریخ شفاهی را در گفت‌و‌گو دانسته زیرا تاریخ شفاهی را معرفتی بین الاذهانی دانسته و در بیان وقایع، احساسات مصاحبه‌شونده تأثیر فراوان دارد و خود تا حد زیادی نظر و دیدگاه مصاحبه شونده را بیان می‌کند. از سویی دیگر در این گفت‌وگوی فعال و دو سویه بسیاری از پاسخ‌ها سبب طرح پرسشی دیگر شده که در بازنمایی و دستیابی به کنه وقایع مؤثر است.
نویسنده مصاحبه کنندگان را در دو گروه قرار داده است. مصاحبه کنندگان حرفه‌ای در زمینه‌های با کاربرد عمومی و دوری از مسائل جزیی. مصاحبه‌کنندگان مستقل را دانشجویان و افرادی دانسته که جهت تکمیل پژوهش خویش مصاحبه را نیز در امر پژوهش دخیل می کنند و مصاحبه‌های آنها از سوی هیچ سازمان و ارگانی جمع‌آوری و آرشیو نمی‌شود.
در انتها بخش اول و ذکر مطالبی که جایگاه تاریخ شفاهی را در مطالعات جدید تاریخی بازگو می‌کند به کارکردهای تاریخ شفاهی پرداخته است اگرچه در صفحات قبل نیز اشاراتی در این باب صورت گرفته است. می‌توان این بحث را تا حدودی چکیده مباحث پیشین دانست. تمرکز‌زدایی در اسناد و مدارک، توجه به توده‌های مردم، انبوه‌سازی اطلاعات و مدارک، دیالوگ و گفت‌گو محور بودن تاریخ شفاهی که سبب شناخت حضوری و شهودی می‌شود. کشف وقایع پنهان و حلقه‌های مفقوده در رخداد‌ها، مشخص شدن دلایل واقعی برخی از اعمال با توجه به احساسات و خصوصیات روانی افراد و ذکر مطالبی که غبار روزگار آن را به دست فراموشی سپرده است.
بخش دوم کتاب که خود به دو قسمت تقسیم شده است به نحوۀ تدوین و تنظیم مصاحبه‌ها اختصاص داده شده است. مرحلۀ که خروجی کار را ارائه می‌دهد و همانند سایر مسائل در تاریخ شفاهی نظریات مختلفی در مورد آن بیان شده است. بحث بر پیاده‌سازی مصاحبه‌ها و استفاده از آن در منابع تاریخ نگارانه و یا آرشیو مطالب. این امر ناشی از آن است که سازمان‌های فعال در این زمینه کمتر به انتشار آثار مبنی بر تاریخ شفاهی دست زده‌اند و به جمع‌آوری و آرشیو اکتفا کرده و دانشگاهیان نیز توجهی چندان به این رویکرد از مطالعات تاریخی نداشته‌اند. در این مبحث با تکیه بر پیشینه تدوین آثار و بهره‌گیری از شیوۀ نگارش و سندیت احادیث در حوزۀ جهان اسلام در تاریخ‌نگاری و نقش اعتمادا‌لسلطنه در نحوۀ ویرایش آثار و بهره‌وری از علائم نگارشی، زبان گفتاری و نوشتاری و بهره گیری از زبان نوشتاری و رسمی به جزء در مصاحبه‌های که تأکید بر ویژگی‌های زبانی و گویش‌ها و لهجه‌هاست، پیاده‌سازی مصاحبه و بیان تمامی اظهارات راوی و سپس تنظیم نهایی در متن نه در پیاده‌سازی، بهر‌گیری از علائم نگارشی و سجاوندی همانند پر‌رنگ کردن سؤال‌ها، رنگی کردن جواب‌ها، اشارات و احساسات راوی[ می‌خندند]،[ روی میز می‌کوبد] و.... . آخرین مرحله ویرایش مطالب است که این امر باید توسط ویراستاری حاذق صورت پذیرد تا خطا‌ها و نواقص کار برطرف شود. در تاریخ شفاهی ویرایش را در سه مرحله باید انجام داد. همکاری و همفکری با مصاحبه‌شونده در حین آماده‌سازی، تصحیح و بازگری مصاحبه از نظر رعایت اصول منطق ارتباط در موضوعات مصاحبه و دیگری آماده‌سازی مصاحبه از نظر سبک نگارش و اصول فنی در چاپ.
بخش سوه و یکی از مهم‌ترین مباحث ارائه شده در کتاب مربوط به طرح سؤال و پرسش‌های جدید است که این امر سبب شده در تاریخ شفاهی به نکاتی دست یافت که نه در کتب تاریخی اشاره به آن شده و نه در آثار تاریخ شفاهی. این بخش از کتاب برای پژوهشگران و دانشجویانی که مبتدی بوده و از تجربۀ زیادی در تاریخ شفاهی برخوردار نیستند حائز اهمیت است. زیرا نه تنها آنها را با طرح سؤال آشنا می‌سازد بلکه ذهن آنان را متوجه مسائلی ساخته که کمتر مورد واکاوی قرار گرفته است. لذا این بخش از کتاب در آثار تاریخ شفاهی مبحثی نو و عملی‌تر و راهبردی‌تر است.
نویسنده در این بخش از کتاب با طرح پرسش‌های جدید در تاریخ شفاهی ایثار و شهادت و نقد سه اثر در حوزه تاریخ شفاهی، آنچه را که هدف نگارش کتاب بوده را بیان کرده است. او در بحث اول یک سؤال کلی طرح کرده و بر اساس آن سؤالات دیگر پی‌ریزی شده است. طرح مصاحبه در این عرصه با چنین رویکردی خروجی متفاوت‌تری از سایر آثار در این زمینه را به دنبال خواهد داشت. سؤالاتی که به واکاوی مسائل فردی، خانوادگی و اجتماعی می‌پردازد.
در نقد کتاب‌های تاربخ شفاهی از آثار سه مصاحبه کننده بهره برده است. خاطرات امیر تیمور کلالی توسط حبیب لاجوردی از دانشگاه هاروارد که در این امر سابقۀ مدیدی دارد و تاکنون مصاحبه‌های زیادی با سیاستمداران ایرانی رژیم پهلوی مقیم خارج از کشور داشته است. کتاب در دامگه حادثه مصاحبه عرفان قانعی‌فرد با پرویز ثابتی از رده بالا‌های ساواک. نقد و بررسی کتاب آیندگان و روندگان گفت‌و‌گو با داریوش همایون توسط حسین دهباشی.
در این سه اثر نویسنده سعی بر آن داشته به محاسن و معایب کارهای انجام شده از انتخاب موضوع و مصاحبه‌شوندگان، ایجاد اعتماد برای مصاحبه‌شونده، طرح سؤالات، چالشی بودن مصاحبه و توجه به تمامی ظرایف و نکات در مصاحبه از سوی مصاحبه‌کنندگان، انحراف از موضوع مور بحث، عدم تسلط کافی بر موضوع و دورۀ مورد بحث و نقش مصاحبه‌شوندگان در وقایع، عدم انسجام سؤالات و پاسخ‌ها، بیان مطالبی ناصحیح از سوی دو طرف مصاحبه و حتی ویراستار، تواتر‌یابی پاسخ‌ها که گاه با استناد به مدارک موجود به خوبی تفاوت فاحش مسائل و سرسری گرفته شدن مصاحبه مشخص می‌گردد. در بسیاری از موارد مصاحبه‌شوندگان مباحثی را بیان کرده که نقش افراد را در شکل‌کیری وقایع کم‌رنگ یا پر‌رنگ کرده‌اند. گاه نیز مطالب به وقایع پشت پرده جریان سیاسی ایران پرداخته است. از سوی دیگر در بخش تدوین و ویراستاری نیز اشتباهات متعدد در آثار چاپ شده دیده می‌شود. به طور مثال ذکر پاورقی‌های طولاتی و بی‌مورد، عدم استفاده صحیح از علائم نگارشی و ویرایشی، عدم توجه به اسامی و اشتباهات فاحش در این موارد و یا یهره‌گیری از تصاویری که ارتباطی با موضوع نداشته است.
همان‌گونه که قبلاً نیز بیان شد مطالعه کتاب به ویژه بخش پرسش‌ها و نقد و بررسی کتاب مسیر تاریخ شفاهی را برای تازه واردان به این عرصۀ گسترده و لغزنده تا حدی روشن می‌سازد. نویسنده سعی بر آن داشته مباحث عملی و علمی را در کتاب برجسته سازد و با بیان تجارب خویش در قالب نوشتار که ماحصل فعالیت چند ساله در این حوزه است از طرح مسائل به صورت تئوری و نظری اجتناب کند.
+
چهارشنبه ۲۲ اردیبهشت ۱۳۹۵ ساعت ۱۱:۰۵
نظر شما