سمیه سادات سجادی

دکتری: دانشجوی دکتری تاریخ محلی دانشگاه اصفهان
کارشناسی ارشد: دانشگاه بیرجند، ۱۳۹۰

دو سفرنامه از جنوب ایران در سالهای ۱۳۰۷- ۱۲۵۶ ه.ق.

دو سفرنامه از جنوب ایران در سالهای 1307- 1256 ه.ق. نگارش وقایع تاریخی به صور مختلف از سوی علاقمندان به تاریخ در راستای ثبت دسته جمعی تجارب انسانی انجام شده است. در میان انواع منابع تاریخنگارانه سفرنامه ها با سیر و سیاحت در مناطق مختلف جغرافیایی به شرح دورۀ سفر می‌پردازد. سفرنامه‌نویسی از دورۀ قاجار در ایران جنبه کاربردی و عملی یافت. آشنایی با وضعیت نواحی و مناطق مختلف با پرداختن به وضعیت معیشتی و زندگی عوام در ابعاد سیاسی، اقتصادی به ویژه اجتماعی از این دوره به بعد رویکرد غالب سفرنامه نویسی است.
نگارش وقایع تاریخی به صور مختلف از سوی علاقمندان به تاریخ در راستای ثبت دسته جمعی تجارب انسانی انجام شده است. در میان انواع منابع تاریخنگارانه سفرنامه ها با سیر و سیاحت در مناطق مختلف جغرافیایی به شرح دورۀ سفر می‌پردازد. سفرنامه‌نویسی از دورۀ قاجار در ایران جنبه کاربردی و عملی یافت. آشنایی با وضعیت نواحی و مناطق مختلف با پرداختن به وضعیت معیشتی و زندگی عوام در ابعاد سیاسی، اقتصادی به ویژه اجتماعی از ایندوره به بعد رویکرد غالب سفرنامه نویسی است. سفرنامه نگاران ایرانی دورۀ قاجار از طبقات درباریان و مأمورین دولتی، روشنفکران و تحصیلگردگان بودند. در این میان گزارش های مأمورین دولتی از اهمیت ویژۀ برخوردار است. این گروه از نگارندگان با آشنایی با تشکیلات دیوانسالاری و حکومتی به شرح وقایع می پرداختند که برخی از آنان اگرچه مأمور حکومتی هستند به اشکالات حاکم بر جامعه و نقد شیوۀ حکومتی پرداخته‌اند.
نگارندگان سفرنامۀ " دو سفرنامه از جنوب ایران در سالهای 1307- 1256 ه.ق." از درباریان و مأمورین حکومتی دورۀ محمدشاه قاجار و ناصری بوده که به امر پادشاه زمانۀ خویش عازم سرزمین های جنوبی ایران شده و به نگارش وقایع این دوره از زندگی سیاسی خویش پرداخته اند.
سفرنامۀ اول مجهول المولف است اما همانگونه که ذکر شد از درباریان دورۀ محمدشاه قاجار است که به دستور شاه پس از وقایع هرات عازم مناطق جنوبی ایران شده و به مدت یکسال با گذر از اصفهان به شیراز، بوشهر گناوه، عسلویه، بندر دیلم، دشتی و دشتستان سفر داشته . او سعی بر آن داشته به وضع جغرافیایی و وضعیت راهها را بررسی نماید و نقشه هایی از شهرهای بزرگ برداشته است. علاوه بر این شرح کوههای مهم، رودها، منازل بین راه و کاروانسراها، تعداد سکنۀ شهرها، محلات، جمعیت محلات پرداخته است. با توجه به آنکه سفر او به مناطق تحت نفوذ انگلیس در ایران است به اقدامات آنان نیز در شهرهای تحت نفوذ همچون بوشهر پرداخته است که از منظر سیاسی و جایگاه سیاسیی حکومت قاجار و انگلیس را در این مناطق بیان شده است.
سفرنامۀ دوم که در این کتاب منتشر شده اثر محمد حسن میرزا مهندس و علی خان مهندس از فارغ التحصیلان دارالفنون دورۀ ناصری است. این اثر با نام " سفرنامه تهران- شیراز و شرح منازل بین راه" نگاشته و به تصحییح و اهتمام سید علی آل داود در انتشارات امیرکبیر به سال 1368 به همراه سفرنامۀ معرفی شده در سطور فوق به زیور طبع آراسته شد. آنان برای شناسایی منازل راه برای سفر ناصرالدین شاه به جنوب ایران عازم این مناطق شدند. عبور از شهرهای قم، محلات، گلپایگان، کمره، خوانسار، فریدن، کروند، نجف آباد، اصفهان، نائین و شیراز در برنامۀ آنان بود. بازگشت از طریق مسیر نطنز و کاشان به قم و سپس تهران مراجعت نمودند. در این منازل به تشریح مسائل جغرافیایی، آب و هوای شهرها،کوهها و رودها و شکارگاههای منازل، شیوۀ زندگی مردم و نوع حرف و صنایع دستی، جمعیت و معیشت مردم پرداختند.
این دو سفرنامه به بخشی از تاریخ شهرهای جنوبی ایران در دورۀ محمدشاه و ناصرالدین شاه پرداخته که برای محققین و علاقمندان به تاریخ بسیار حائز اهمیت است. علاوه بر این توصیفاتی از شهر و منازل در مسیر شیراز در دو دورۀ حکومتی قاجار جایگاه ویژۀ را به خود اختصاص داده است که در مطالعات تاریخ محلی نیز بسیار مورد توجه است. نویسندگان با ذکر ویژگی های اقلیمی، جغرافیایی، معیشتی مردم شیراز توانسته اند اطلاعاتی وافر و مهم را برای نسل آینده ثبت و ضبط نمایند.
نگارنده سفرنامۀ اول در توصیف شیراز به سال 1256 ه.ق. به معرفی دروازه ها و محلات حیدری و نعمتی نشین، جمعیت محلات، آب و هوا، موقعیت جغرافیایی و عمران و آبادانی آن پرداخته است( 48- 54). نگارنده اول در وقایع روز ششم از محال بند امیر توصیفاتی را ارائه کرده که با مقایسۀ آن با نوشته های سفرنامۀ دوم به اطلاعات مشابه و متفاوتی دست خواهیم یافت. به طور مثال در سفرنامه اول بیشتر به وضعیت جغرافیایی و شرایط اقلیمی و طبیعی پرداخته شده(44-45). در صورتی که در سفرنامۀ دوم علاوه بر مطالب فوق به موقعیت بند امیر در دستگاه حکومتی قاجار و حاکمیت آن، جمعیت، نوع زراعت گاوچاه با محصولات غله و پنبه، ایلات عبوری از این منطقه و غیره پرداخته شده است( 187- 189).
+ چهارشنبه ۳۰ مرداد ۱۳۹۸ ساعت ۱۱:۴۸
نظر شما
نام:
ایمیل : * نمایش داده نمی‌شود
نظر شما: